HAKKÂRİ’DE DOKUMACILIK

             Hakkâri dokumaları tamamen yünden dokunurlar. Koyunlardan kesilip alınan yünde, belirli miktarda yağ bulunduğundan bu yağ çıkıncaya kadar yıkanır. İyi yıkanmayan yağlı yünler, dokuma sırasında ve sonrasında çabuk kirleneceğinden bu işlemin özenle yapılması gerekir.

             Kırkma Detayı

Daha sonra koyunların yünleri kırkılır ve yün tarağı ile taranarak yumak yapılır. Bu yumaklar elin bileğine sarılarak teşi ile tek kat olarak belirli oranlarda inceltmek için eğrilerek iplik haline getirilir. Yine aynı aletlerle ve işlemlerle çift büküm yapılarak atkı ipliği, üç veya yine iki büküm yapılarak çözgü ipliği elde edilir. Bu aşamada çıkrık ve teşiden yararlanılmaktadır. İpler, renklendirmek için çile haline getirilir ve boyandıktan sonra güneşli havada kurutularak tekrar yumak haline getirilir.

Yünün; çıkrık ve teşi yardımıyla ip haline getirilmesinden sonra ipin boyanması işlemine geçilmektedir. İplerin boyanmasında genellikle bitkisel boyalardan yararlanılmaktadır ve bu boyalar, bitkilerin; yaprak, meyve, kabuk ve köklerinden elde edilmektedir. Bitk sel boyaların yanı sıra sentetik boyalardan da yararlanılmaktadır. Yörede yeşil ceviz kabuğundan ve yaprağından siyah, Runas kökü denilen bitkiden bordo, Agirat Çiçeğinden sarı ve mavi renkler ile Katırtırnağı Çiçeğinin sap ve yapraklarından yine sarı ve açık renkler çıkarılmaktadır.

Boya elde edilirken yapılan işlemlerde Bareş ve Tırşok hariç değer tüm bitkilerin kullanımında kazan su ile doldurulur ve yüksek ateşte   kaynamaya bırakılır, su sıcaklığı 25–30 dereceye  geldiğinde erimenin kolay olabilmesi için limon, şap ve sülfatlar karıştırılır. Su kaynamaya başladığında kazana boyanacak olan renge göre bitki bırakılır. İstenilen renk elde edilinceye kadar sık sık karıştırılarak ve ara sıra kazandan çıkartılıp bakılarak kontrol edilir. İstenilen renkler elde edildikten sonra ipler kazandan alınarak fazla  renk karışımına yol açmamak için hemen soğuk suyla yıkanır ve kurumaya bırakılır. Kazandan çıkan ip hemen yıkanmaz ise bir müddet daha kendi kendine renk değişimine uğrayabilir. Renklerin elde edilmesi bazı bitkilerde değişmekle birlikte ana formül budur ve bitkiler kazana göz kararı ile atılır. Hakkâri dokumalarında yer alan renklerin elde edildiği bazı bitkiler şunlardır:

Ceviz Kabuğu

Ülkemizde ve Hakkâri civarında ceviz ağacı bol miktarda bulunur, cevizin yaprağından, kabuğundan ve köklerinden kahverenginin tonları ve siyah renk elde edilir.

Sonbaharda toplanan ceviz meyvesinden ayrıldıktan sonra kabuklar uzun süre güneşte kurumaya bırakılır, kuruyan kabuklar ya taş havanlarda ezilerek toz haline getirildikten sonra ya da olduğu gibi kullanılır. Ceviz kabuğu ile boyama işlemi yukarda açıklandığı şekilde yapıldığı zaman kahverengi elde edilmiş olur. Eğer siyah renk elde edilmek istenirse kazandan sıcak olarak çıkarılan ip söğütağacı külüne batırılır, biraz bekledikten sonra soğuk su ile yıkanır.

Runas

Dağlarda yetişen bir  çeşit bitkidir, bu bitkinin köklerinden yararlanılır. Bu bitkinin köklerinden pembe, bordo, kırmızı ve tonları elde edilir.Toplanan kökler güneş altında kurumaya bırakılır kuruyan kökler taş havanlarda ezilip toz haline  getirilir, toz haline gelen runas kullanılmaya hazırhale gelir. Boyama işlemi yukarda izah edildiğişekilde yapılır.

Nar Kabuğu

Nar kabuğu Hakkâri yöresinde boyamada  kullanılan bitkilerden biridir, nar kabuğundan turuncu renk elde edilir. Sonbaharda toplanan nar meyvesinden ayrılır ve güneş altında kurumaya bırakılır, kuruyan nar kabukları boyamaya hazır   hale gelir.

Sütleğen (Şilemar)

Bu bitki ülkemizin her yerinde bol miktarda bulunur. Sütleğen otundan sarı ve tonları elde edilir. İlkbaharda toplanan sütleğen güneş altında kurumaya bırakılır kuruyan sütleğen taş havanda ezilerek toz haline getirilir, toz haline  gelen sütleğen boyamaya hazır hale gelir.

Bareş

Yörede yetişen bu bitki bataklık suyu ile kaynatılarak siyah renk elde edilir. Toplanan bareş güneş altında kurutularak ezilir, ezilen bareş kullanılmaya hazır hale  gelir. Boyama esnasında kazan normal su yerine bataklık suyu konularak ateşe bırakılır su kaynadıktan sonra bareş otu ve yün kazana konulup karıştırılır, siyah renk elde edildikten sonra yün kazandan çıkarılıp soğuk kullanılmaya hazır hale gelir.

Tırşok

Hakkâri yöresinde dere boylarında yetişen ekşimsi bir ottur, boyama esnasında limon tozu  niyetine kullanılıp yünlerde parlaklığı sağlar. İlkbaharda toplanan tırşok otu güneş altında kurutulup ezilir ve kullanılmaya hazır hale gelir.

Giyerenk
Dere boyunda yetişen bir çeşit ottur. Sarı, yeşil ve yünü astarlamada kullanılır. İlkbaharda toplanan otlar güneş altında kurumaya bırakılır kuruyan otlar taş havan Hakkâri kilimlerinde önceleri yerde yatay bir şekildeuzanan yer tezgâhlarında (konar-göçer tezgâh) dokunurdu.

Yer tezgâhında çift kanat olarak (iki şak) dokunan kilimler daha sonra ortalarından dikilerek birleştirilirdi. Fakat günümüzde bunlar yerini dikey tezgâhlara bırakmıştır. Bu tezgâhlar ahşaptan ya da demir atölyelerinde ve tornacılar tarafından yapılan tamamı metalden oluşmaktadır. Kilim dokuması sırasında iplikleri sıkıştırmak için kirkitten yararlanılır. Eskiden tahta dişli olan kirkitler artık yurdun belirli yerlerinde üretilen fabrikalardan metal olarak sağlanmaktadır.